Partaideak

Mandolina, Alvaro, Mª Carmen Martínez eta Alberto Garcíaren semea.

Danbolina, Sabin, Kontxi Belandia eta Bizente Bikandiren semea.

Kontrabajoa, Gabriel, Beda León eta María Rosasen semea // Pablo Martin Caminero, Margarita Caminero eta Pablo Martien semea // Amaiur,

Akordeoia, Txus, Karmen Susperregi eta Anselmo Aranbururen semea.

Atabala, Vicent,

Dantza, Patxi, Gloria Esther Larrea eta Alberto Labordaren semea.

Ahalduna (el apoderado),  Pablo, Mª Jesús Txertudi eta Pablo Montesinosen semea.

Grabaketa, Gaua producciones, www.gaua.net // Asier, Izaskun Urcelay eta Juan Jesus Zubelzuren semea

Nahasketak, AMSound, Estudios Pan-Pot,  www.bilboson.com // Alberto, Mari Cruz Etxebarria eta Vicente Macíasen semea.

Diseinu grafikoa, LaTapadera creaciones, www.latapaderacreaciones.com/es // Iñigo,  Mª Carmen Fonseca eta Miren Josune Zarateren semea.           

 

Erabilitako musika tresnak

Mandolina: Gretsch New Yorker, G9320. Izeia eta kaoba.

Akordeoia: 72 baxuko Mengascini kromatikoa, 4 ilara eta 3 ahotsekoa eskubian.

Kontrabajoa (Gabriel): Aleman tankerakoa, ca. 1850, egile ezezaguna.

Kontrabajoa (Pablo): Italiar tankerakoa, ca. 1850, egile ezezaguna.

Kontrabajoa (Amaiur): Txekiarra, XIX. mendekoa, egile ezezaguna.

Txistua: Sol naturalean, Valentin Aldalur, Zarautz, granadillo eta zilarra, 2015.

Danborra: 10” koa, Ezpela-Aiko TECH, aztigarra, mongoi eta pagoa, prototipoa,  2016.

Atabala:: 14” x 5” koa, Ezpela-Aiko TECH, urkia, prototipoa, 2017.

 

© Copyright

Grabaketa honetako musikaren egileak ezezagunak dira dakigunerarte. Moldaketak eta edizioa Aiko taldearenak dira.

Musika organikoa, naturala, ekologikoa

Grabaketa honetako musika modu naturalean ekoitzi eta grabatu da, entsegu eta ikasketa gehigarri kutxagarririk erabili gabe, eta ekoizpen prozedura osoan gizakia eta natura errespetatzen duten osagaiak erabiliz, musikaren produkzio jasangarria zihurtatzen duten musikariekin.

 

Mutil-dantza

Mikel Aranburu Urtasun

Mendebaldeko Piriniotan gorde diren dantza zirkularren sortak sistema aberats eta konplexua osatzen du; hor dira besteak beste, Biarnoko sautsak, iautziak eta mutil-dantzak. Hego isurialdean ere, Bidasoaren ertzetan, hala nola Lesakan eta Arantzan, badira mutil gazteek biribilean eta erlojuaren orratzen aurkako zentzuan egiten dituzten dantzak. Ziklo zabalagoen osagai dira dantza horiek, eta guztiei mutil-dantza izen generikoa ematen zaie.  Genero horren definizioaren arabera, biribil irekian eta erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan eginiko dantza da mutil-dantza. Euskarazko izenak berak argiro adierazten duenez, mutilek eginiko dantza da. Baina mutil-dantzetan nabarmenenak, estilo eta koreografia aldetik parerik ez dutenak, Baztangoak dira. Gorputz itxia eratzen dute dantza horiek, eta Baztanen ez beste inon ez dira aurkitzen ahal. Bailara hartako etnografia eta musika ondarearen pieza ezinbestekoa eta gero eta estimatuagoa dira bertako mutil-dantzak.  Nire irudiko, Euskal Herriko koreografien katalogoko baliotsuenetakoa. 

Ez dugu haien jatorriaren berririk, baina zalantzarik gabe, halako pieza konplexu eta formalak ez ziren gauetik goizera sortuak; alegia, herri kulturan ohikoa denez, berrikuntza prozesu baten emaitza izan ziren inondik ere, asmo jakin batez landuak eta herritarren onespenarekin gauzatuak.  Mutil-dantzen biziraupenaren bereizgarri esanguratsua da uneren batean pertsona bakar baten esku geratu izan direla, pertsona bakar hori izan dela tradizioaren gordailu, baita ondorengo hedapenaren hauspo ere. Ez da halakorik gertatu beste herri dantza batzuekin.  Geografiaren eta denboraren mugez gaindi iraun duen altxorra, interes folkloriko handikoa da Baztango hau. Beraz, ez dago Baztango mutil-dantzan errituaren ezagutza modu kolektiboan belaunaldiz belaunaldi transmititzeko tradizio garbirik. Aitzitik, eragile gutxi batzuen jakintza eta ahalegina izan da transmisio hori bermatu duen katebegia.  Antonio Elizalde eta Jose Telletxea txistulariena, hain zuzen, haien memoriaren esku geratu baitzen, XX. mendearen hasieran, ondare ukiezin hau. Haiek berreskuratu eta transmititu zuten. Transmisioaren hari finak beste belaunaldi bat iraun zuen.  Elizalderen semeak, Mauriciok, hasieran lagundu egin zion aitari, eta ondoren haren lekua hartu zuen. Semeak, txistularietan txistularia eta dantza irakaslea, urte luzetako jarduera oparoan, zumitz sendoz zurkaiztu zuen tradizioa eta gorpuztu zuen dantzaren ospea eta itzala. Mauriciok berak 1940. urtetik aurrera paperera eraman zuen aitarengandik ikasitako musika-ondarea. Hala, Aita Donostiak Antoniori laguntza eskatu zionean melodiak transkribatzeko, honek jakinarazi zion semeak ordurako egina zuela lan hori. Aita Donostiak Mauricioren eskutik entzun zituen pieza guztiak hainbat egunez Lekarotzen, eta, ondoren, musika transkribatu zuen, Mauricioren partituretan zenbait moldaketa eginda. Eta halaxe utzi zizkigun gaur egun ezagutzen ditugunak. Duela sei hamarkadatatik hona, paper marratuak babestu ditu melodiak denboraren higaduratik eta erasotik.

Jaiegun jakinetan eta ospakizun berezietan, hala nola auzolanaren ondorengo festan, dantzatzen ziren mutil-dantzak. Gaur egun ere jendeak irrikaz espero ditu dantza hauek, eta ospea hartzen ari dira herriko jaien egitarauan. Hedabideetan duen oihartzunagatik, nabarmena da Elizondoko Santiago jaietako emanaldia.

Mutil-dantza, antzina, gazte ezkongabeen dantza izan bide zen, hortik dator inondik ere izendapena, eta bat dator hurrengo lerroetan aipatuko dugun ustezko helburuarekin. Hala ere, azken mendean ezkonduek ere parte hartu izan dute dantza honetan. Areago, Elizondoko protokoloak mutil-dantzari zaharrenarentzat gordetzen du gaur egun aurre-aurreko postua.

Mutil-dantzak aski errespetatua den hasierako protokolo bat du, dantzaren solemnitatearen eta garrantzi korporatiboaren adierazle: agurreko aunitz urtez!, bere melodia ezagunarekin. Damuinausiak deritzenek biribil bat egiten dute txistulariaren eta atabalariaren inguruan eta gonbitea egiten diete gainerako partaideei, aurrez txapelak eskuan hartuta bertaratu guztiei agurra egin ondoren. Behin taldea osatuta, ohiturazko ordena bati jarraituz interpretatzen da dantzen zikloa, salbuespenak salbuespen. Ordena hori, dena den, ez da hertsia eta zurruna, eta, gainera, ez da beti bilduma osoa dantzatzen.

Zoritxarrez, ez dira gorde tokian tokiko berezitasunak; izan ere, 1918an bateratu egin ziren bailaran dantzatzen ziren estilo desberdinak. Gaur egun nekez onartuko litzateke bateratze hori, bateko eta besteko ezaugarri berezi horiek galtzea tamala baita, baina garaiak beste batzuk ziren, eta Oñatin 1918an egin zen Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresuan (hor sortu zen Eusko Ikaskuntza erakundea bera) aldaera uniforme bat aurkeztu beharrak eragin zuen bateratzea. Bateratze-prozesuak batez ere Zozoarena, Biligarroarena eta Txoriarena trilogian izan zuen eragina; izan ere, Antonio Elizalde eta Joxe Telletxea dantza irakasleek eta txistulariek nork bere bertsioa zuen. Bateratze lana egin zutenek lehenaren bertsioa hartu zuten, eta horrek nahigabetu egin zuen Telletxea. Onartu beharra dago, ezinbestean, txistulariak ondo ezagutu behar dituela dantzak. Oñatira joateko, Elizaldek Santxotena atabalaria hartu zuen lagun, eta haiekin Arizkun, Amaiur eta Erratzuko mutildantzari talde bat joan zen. Emanaldi hura izan zen, seguruenera, bailaratik kanpo eginiko lehen irteera garrantzitsua. Hurrengoa hamaika urteren buruan etorri zen, 1929ko Bartzelonako Nazioarteko Erakusketara joateko gonbidapena jaso baitzuten. Berriro ere dantzak berrikusi behar izan zituzten, emanaldi bateratu samar bat ziurtatzeko. Elizalde, Telletxea eta Jaurena txistulariekin batera Arizkun, Erratzu eta Elizondoko dantzariak joan ziren, orduko hartan, Bartzelonara. 

Mutil-dantzan, pausuak ez dira iragartzen dantza egiten den unean, eta, beraz, mutildantzariek buruz ikasi behar dituzte segida luzeak. Guilcherrek penaturik zioen, iauziak dantzetan ez bezala, mutil-dantzetan mugimenduzko unitateek, pausoek, ez dutela izen berezirik, eta horiek ikasteko beharrezkoa dela dantzaren ikuspegi oso bat izatea, eta pasartez pasarte imitatzea. Haren ustez, unitateak banakatuta aurkeztea lagungarri zatekeen dantza ikasteko eta konbinazioak ulertzeko.  Alabaina, hori ez da guztiz egia. Pausoek ez dute izen ofizialik, hori horrela da, baina adituek izendapen sinpleak eta ulergarriak erabiltzen dituzte, izen gutxiago edo gehiago estandarizatuak, eta dantza ikasleak horiek baliatzen ditu ikasketa prozesuan. Hala Baztango mutildantzariek nola mutil-dantza ikasten eta hedatzen diharduten zaleek izena ematen diete mugimenduei. Pausoak edo mugimendu-unitateak mugatuak dira eta modu desberdinean konbinatzen dira dantza bakoitzean. Unitateen iraupena ere ez da berdina. Doinua 2/4 konpasean oinarriturik dago, eta badira bi eta sei konpas artean hartzen dituzten unitateak, baita gehiago hartzen dituztenak ere, erabakitzen bada unitate jakin bat ezin dela murriztu formula sinpleagoetara. Dantza laburrenen iraupena minutu eta minutu eta erdi artekoa da, eta luzeena zortzi minutukoa. Biribil magikoak erakartzen du erabat dantzara emana dagoen dantzariaren arreta eta begirada. Erdian txistularia dago, doinua jotzen, mugimenduei, erritmoari eta melodiari adi-adi. Ikusleek, bertakoak gehien-gehienak, sendotu egiten dute dantza-ekitaldiaren dimentsio soziala.

Buru-ariketa egingo bagenu mutil-dantza melodiaren jantziaz biluzteko, jabetuko ginateke koreografia-ildo soilak pasarte errepikariz osatutako eboluzioen segida bat erakusten duela. Segidaren hezurdurak pauta bati jarrai diezaioke edo ez. Nolanahi ere, pauta hori izan arren, ikusle ez ikasiek nekez atzemango dute araua. Funtsean, ariketa geometriko espaziala da, beti-beti memoria eta kontzentrazio ahalegin handia eskatzen duena.  Ahalegin horren intentsitatea ere ez da bera pasarte guztietan. Alde horretatik, bi azpitalde aipa daitezke. Lehena, punttukoak deritzona, puntuek osaturikoa da. Horietan egitura soileko eskema jakin bat errepikatzen da behin eta berriro, eta melodiaren bidez eta garapeneko arau bati jarraituz aldarazten da eskema hori. Adi egon beharra dago arau horri jarraituz goranzko segida batean bostera arte puntuak behar bezala markatzeko (zazpi, Zazpi iautziak dantzan), eta ondoren, beheranzko segidan batera arte. Punttuko horietan, txistulariak bederatzi aldiz errepikatu behar du melodia (hamahiru, zazpi iautzien kasuan).  Eta bigarrena, pauta jakin bati jarraitzen ez dioten gainerako mugimenduek osatua da. Beraz, dantzariek oso-osorik buruz ikasi behar dute segida guztia.

Mutil-dantzaren melodia interesgarriak bikoak dira, eta aditu gehienak bat datoz bi bider lau konpasean idazteko garaian. Noizkoak diren ez dago zehazki esaterik, baina ez dirudi XVIII. mendekoak baino lehenagokoak direnik. Dantza egoki egiteko, dantzariak arrunt eskertzen du txistulariak eta atabalariak danbolinarekin eta atabalarekin azpimarratutako oinarri erritmikoa. Nahiz eta zortzi konpaseko esaldi erregular eta laukituak diren nagusi, badira eskema hori apurtzen duten hainbat pasarte ere. Hain zuzen, sei, hamar, hamalau eta hogei konpaseko esaldiak daude, batzuk errepikatuak eta beste batzuk ez. Osotasunak musika aldetik nortasun nabarmena du, eite soilekoa baina melodia aldetik aberastasun handikoa. Musikari guztiek uzten dute beren arrastoa melodietan, eta gure kasuan, Elizaldetarren eragina handia izan da. Partiturei erreparatuta, ondoriozta dezakegu doinu nagusia Sol maior dela, eta gainerakoak Do maiorren idatzita daudela. Soinuen erregistroak Re notatik hasi eta pentagramatik gorako Sol notara arte hartzen du, tesitura egokia txisturako. La nota bakan batzuetan baino ez da erabiltzen doinua loratzeko, eta goragoko notarik apena dagoen. Mauricio Elizalderen bereizgarrietako bat da ez duela kromatismorik erabiltzen eta sarritan ez zuela jotzen berak pentagraman idatzitakoa.

Dantza hauetan deigarria da, halaber, izendapenen esanahia; izan ere, itxura batean, izenak lotuagoak dira zoologiarekin dantzarekin baino: zozuarena, añarxume, xerri-begi, birigarroarena, txoriarena, mando zaharrarena... Ez dugu taxuzko azalpenik enigma erakargarri horri argi emateko. Batzuen irudiko, izan litezke animaliak imitatzen dituzten antzinako dantzak, denboraren joanean abstrakzio sinboliko baterantz bidea egin zutenak. Hala balitz, ordea, iruditzen zaigu zaila dela loturaren bat aurkitzea mutil-dantzaren bilakaera dotore, neurritsu eta uniformearen eta aipatutako animalien artean. Beste batzuen irudiko, berriz, aspaldian abestu egiten ziren dantzak dira, eta, hortaz, haien izenak bat datoz abestiaren tituluarekin edo haien hitzarekin. Interpretaziorik sinesgarriena da, berez, jasota baitaude egokitutako letren zenbait pasarte, eta oso litekeena da entseguetan, txistularia ez zegoenean, melodia eta pausoak oroitzeko baliatzea horiek. Ohiko jarduna da hori, herri dantzan dihardutenek aski ongi ezagutzen dutena, eta, beraz, kasu honetan ondoriozta dezakegu letrak ez duela batere zerikusirik koreografiarekin.

Esan dugu arestian mutil-dantzak eta iautziak sistema berekoak direla. Haien arteko lotura duela hogeita hamar urte aztertu zuen jada Jean-Michel Guilcherrek. Alabaina, bi azpisistema horien arteko azterketa konparatiborik ez da egin oraino. Alde horretatik, Guilcherren lanak dira aurreratuenak gaur-gaurkoz, eta haietan desberdintasun interesgarriak aipatzen dira.  Folklorista ohartu zen nola iautzian dantza arku simetrikoetan dabilela joan-etorrian, eta, aldiz, mutil-dantzan dantzariak modu jarraituan egiten duela dantza, atzera egin gabe eta bere buruaren baitan egiten duela bira.  Eta ohartu zen, orobat, nola mutil-dantzaren pauso batzuk (neurri txikiagoko konbinazioetara murriztu ezin litezkeenak) luzeagoak direla iautzietakoak baino, eta mutil-dantzaren pasarte batzuetan, punttukoetan hain zuzen, irudiak luzatu egiten direla pixkanaka, puntuak edo musika-mugimenduzko pultsazioak gehitu ahala. Eta nola haietako batzuek iautzi biki bat dutela Iparraldean eta Biarnon, eta haiek ere, ez dutela mutil-dantzaren pikatu edo puntuen bariazioak sortzen duen konplexutasunik.

Amaitzeko, ez da burugabekeria pentsatzea dantzak estimazio handiagoa zuen antzinako garai haietan, mutil-dantza ikasten zuten gazte baztandarrek nolabaiteko maila eskuratzen zutela, komunitateko ahalmen osoko kide bihurtzeraino. Gaur egun ere, zikloaren hemeretzi pasarteak dantzatzeko gai izatea bertakoen errespetua eta aitortza jasotzeko merezimendua da, identitate kolektiboari dagokionez. Eta gure ondare ukigabearen erlikia honen zentzuzko jakintzan sakontzea, berriz, erronka handia da euskal ikaskuntzarako.